Opiekunowie w trzech grupach - każda z innym wsparciem
Wspieranie rodzin i opiekunów osób niepełnosprawnych to dziedzina, która należy w Polsce do najbardziej podatnych na zmiany. W efekcie licznych modyfikacji prawa mamy do czynienia z kilkoma grupami opiekunów, uprawnionymi do odrębnych świadczeń.
Poniższy tekst można więc potraktować jako krótki przewodnik po zawiłym obecnie systemie pomocy. Dodatkowo podamy także szczegóły senackiego projektu zmian w ustawie o świadczeniach rodzinnych, który trafił niedawno do Sejmu - dotyczy on rodzin z co najmniej dwojgiem osób (dzieci lub dorosłych) wymagających opieki.
Pierwsza grupa mogąca liczyć na wsparcie ze strony państwa to rodzice niepełnosprawnych dzieci, uprawnieni do świadczenia pielęgnacyjnego w wysokości 1.300 zł (od 1 stycznia br.). O taką pomoc mogą ubiegać się osoby, które nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem, którego niepełnosprawność powstała przed ukończeniem 18. lub 25. roku życia. Możliwość otrzymania świadczenia pielęgnacyjnego nie jest uzależniona od konieczności spełnienia kryterium dochodowego.
Druga grupa to opiekunowie osób dorosłych mogący liczyć na specjalny zasiłek opiekuńczy. Zasiłek ten, wprowadzony od 1 stycznia 2013 r., przysługuje w wysokości 520 zł. Należy się one osobom, na których ciąży obowiązek alimentacyjny wobec podopiecznego, a także małżonkom, jeżeli nie podejmują zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej lub też rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej.
Podopiecznym musi być osoba legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.
Niestety - warunkiem znacznie ograniczającym dostęp do tego zasiłku jest nieprzekroczenie kryterium dochodowego, które obecnie wynosi 764 zł netto w przeliczeniu na osobę w rodzinie, przy czym bierze się pod uwagę łączny dochód rodziny osoby sprawującej opiekę oraz rodziny osoby wymagającej opieki. W efekcie liczba osób pobierających ten zasiłek jest niska.
Trzecia grupa to osoby, którym przywrócono prawo do odebranego w lipcu 2013 r. świadczenia pielęgnacyjnego. Otrzymali oni zaległe świadczenia (o ile wystąpili o to z wnioskiem) i prawo do bieżącej pomocy, wypłacanej im pod nazwą zasiłku dla opiekunów, w wysokości 520 zł. Nie obowiązuje ich jednak kryterium dochodowe, jak „zwykłych” beneficjentów tego zasiłku.
Poprzedni rząd przygotowywał projekt ustawy, która miała ujednolicić zasady pomocy osobom niepełnosprawnym w rodzinie. W projektowanej ustawie resort pracy proponował, aby wszystkim osobom, które nie podejmą zatrudnienia lub z niego zrezygnują w celu sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny, przysługiwało jedno świadczenie opiekuńcze, tj. świadczenie pielęgnacyjne. Zróżnicowana natomiast miała zostać wysokość świadczenia pielęgnacyjnego w zależności od wieku osoby, nad którą sprawowana jest opieka. Rząd premier Ewy Kopacz nie zdążył jednak skierować tej ustawy do Sejmu przed wyborami parlamentarnymi w październiku ubiegłego roku i teraz trzeba będzie zacząć prace od nowa, o ile taka będzie wola nowej władzy.
Niezależnie od tego, czy rząd Beaty Szydło zajmie się zmianami w świadczeniach opiekuńczych, powinien zrealizować wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 18 listopada 2014 r. Trybunał orzekł wtedy, że sprzeczny z Konstytucją jest art. 17 ust. 5 pkt 4 ustawy o świadczeniach rodzinnych, w zakresie, w jakim uniemożliwia on przyznanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego rodzicowi (opiekunowi faktycznemu), który rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem, w sytuacji, gdy drugi z rodziców ma ustalone prawo do świadczenia pielęgnacyjnego na inne dziecko w rodzinie. Art. 17 ust. 5 pkt 4 jest źródłem zasady: jedno świadczenie rodzinne na jedną rodzinę. A zatem przy ustalaniu prawa do świadczenia pielęgnacyjnego nie pozwala na uwzględnienie liczby dzieci niepełnosprawnych spełniających warunki do udzielenia im pomocy.
W czasie, gdy Trybunał wydawał orzeczenie w tej kwestii, zasada z art. 17 ust. 5 pkt 4 obejmowała tylko dzieci. Następnie jednak - wraz z ewolucją instytucji świadczenia pielęgnacyjnego - uległa rozszerzeniu na inne osoby niepełnosprawne. Aktualnie przeszkodą do przyznania świadczenia pielęgnacyjnego jest zarówno ustalenie prawa do dodatku do zasiłku rodzinnego bądź świadczenia pielęgnacyjnego, jak i przyznanie specjalnego zasiłku opiekuńczego albo zasiłku dla opiekuna. Co więcej: specjalny zasiłek opiekuńczy (a więc świadczenie o analogicznej funkcji, przyznawane opiekunom osób, które stały się niepełnosprawne będąc już dorosłymi) nie przysługuje, jeżeli członek rodziny osoby sprawującej opiekę ma ustalone prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego lub zasiłku dla opiekuna.
I teraz dochodzimy do senackiego projektu ustawy, skierowanej niedawno do Sejmu, która ma zerwać z zasadą „jedna rodzina - jedno świadczenie opiekuńcze”. Projekt senacki zakłada wykreślenie całego pkt. 4 z art. 17 ust. 5 ustawy, a dodatkowo również wykreślenie pkt. 4 w art. 16a ust. 8. Ten drugi przepis zawiera bowiem analogiczną przesłankę negatywną, tyle że odnoszącą się do specjalnego zasiłku opiekuńczego, czyli świadczenia przysługującego za opiekę nad osobą, która niepełnosprawna stała się w dorosłym życiu. To oznacza, że na zmianie zyskają nie tylko opiekunowie mający minimum dwoje niepełnosprawnych dzieci, ale też rodziny, w których np. matka ma przyznane świadczenie pielęgnacyjne na dziecko, a jej mąż zajmuje się niesamodzielnym rodzicem.
Ponadto w ustawie o świadczeniach rodzinnych w art. 2 proponuje się dodanie ust. 7 w brzmieniu: „Ustalenie członkowi rodziny osoby sprawującej opiekę prawa do dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego lub świadczenia pielęgnacyjnego w związku z opieką nad inną osobą nie powoduje utraty prawa do zasiłku dla opiekuna.”
Jeśli Sejm zaakceptuje senacki projekt, istnieje szansa, że nowe przepisy zaczną obowiązywać jeszcze w tym roku, chociaż z uwagi na ograniczenia budżetowe bardziej prawdopodobnym terminem jest początek 2017 r.
Na zakończenie warto przypomnieć, że na uwzględnienie czeka jeszcze jeden wyrok Trybunału Konstytucyjnego odnoszący się do świadczeń opiekuńczych. Chodzi o wyrok z 21 października 2014 r., który stanowi, że prawo do pobierania świadczenia pielęgnacyjnego nie powinno być uzależnione od wieku powstania niepełnosprawności u podopiecznego. Trybunał stwierdził wtedy, że dopuszczalne jest szczególne traktowanie rodziców dzieci z niepełnosprawnością. Nie ma jednak konstytucyjnego uzasadnienia stawianie konkretnej granicy wieku powstania niepełnosprawności u podopiecznego i na tej podstawie różnicowania sytuacji opiekunów.
Autor: Andrzej Gębarowski, 60plus.tygodnik@polskapress.pl